Het gemaal en ‘Us Ferlosser’

Aan de zuidgevel van het Tripgemaal prijkt nog altijd het portret van de Nederlands politicus, sociaal-anarchist, en antimilitarist Ferdinand Domela Nieuwenhuis (1846 – 1919). Het is als linosnede in 1923 gemaakt door Domela’s zoon, kunstenaar César. Domela Nieuwenhuis geldt als één van de oprichters van de socialistische beweging in Nederland. Ook was hij de oprichter van het tijdschrift Recht voor Allen …

Het portret staat symbool voor de sociale geschiedenis van dit gebied. Turf winnen voor de veenbaas was hard werken in barre omstandigheden. Domela kwam op voor de veenarbeiders en werd gezien als held: ‘Us Ferlosser’ (Onze Verlosser). In veel arbeiderswoningen was een foto van hem te vinden. Dankzij zijn aanhang in dit gebied werd Domela Nieuwenhuis verkozen in de tweede kamer. Zijn naam wordt door oudere mensen in de streek nog steeds met groot respect uitgesproken …

Het is alleen jammer dat het portret, maar voor de tekst ‘RECHT VOOR ALLEN’, in de loop der jaren minder goed zichtbaar is geworden. Dat was in 2014 (linksonder) en 2019 (rechtsonder) toch nog net wat beter. Hopelijk wordt er nog aan gewerkt …

– wordt vervolgd

Bij het Tripgemaal

Precies 100 jaar na de ingebruikname van het eerste stoomgemaal in Nederland werd aan de Hooivaartsweg in Gersloot Polder de eerste steen gelegd voor het Tripgemaal in 1876 door veenbaas Wopke Jans Dragstra. Het gemaal verving er alle negen bestaande windmolens, zodat drooglegging niet meer uitsluitend van de wind afhankelijk zou zijn. Het gemaal dankt zijn naam aan de familie Trip. Zij vormden drie opeenvolgende generaties lang de machinisten van het gemaal …

Het Tripgemaal groeide mee met de technische ontwikkelingen. Van stoom naar gas, van gas naar olie en van olie naar elektriciteit. Honderd jaar na zijn ingebruikname, in 1976, werd het gemaal overbodig. Een nieuw gemaal nam het drooghouden van de polder over. Als iconisch gebouw blijft het Tripgemaal de aandacht trekken. De link die het gebouw heeft met de sociale geschiedenis, de industriële ontwikkeling van de afgelopen anderhalve eeuw, het landschap en de natuur spreken nog steeds tot de verbeelding …

Het afgegraven veengebied is deels landbouwgrond geworden, maar voor een groot deel is het nu natuurgebied De Deelen, met water, moeras en smalle graslanden. Een waterrijk natuurgebied dat ruimte biedt aan diverse Rode Lijstsoorten. Ook het Tripgemaal heeft intussen een andere functie gekregen. Ik heb het Tripgemaal alleen jarenlang gekend als galerie met woonhuis. Liefhebbers van Friese kunst en cultuur konden er genieten van verschillende exposities …

Het Tripgemaal heeft onlangs nieuwe eigenaren gekregen. Tjibbe Hooghiemstra en Hiltje van der Wal. Zij hebben van het gebouw weer iets moois gemaakt, het zit weer strak in de lak en ook van binnen lijkt het er goed uit te zien. De nieuwe eigenaren stellen het Tripgemaal tegenwoordig beschikbaar als podium voor mooie initiatieven op het gebied van kunst en cultuur, voedsel, burgerinitiatieven, landschaps- en natuurontwikkeling: Het Tripgemaal

– wordt vervolgd

Streukelerzijl en Galgenrak

Om het regenfront te ontlopen zetten we koers naar het zuiden. Via Zwartslui en Hasselt kwamen we over landelijke weggetjes terecht in de buurtschap Streukel. Volgens Jetske was hier nog een oud gemaal in bedrijf …

En zo was het ook, er staan zelfs twee gemalen. Op de onderstaande foto’s is op de achtergrond het gemaal Streukelerzijl uit 1925 te zien. Op de voorgrond is nog net iets van de buitenkant van het gemaal Galgenrak te zien. Het kleinere vijzelgemaal Galgenrak is gebouwd in 1978. Dit gemaal zorgt voor het peilbeheer van de noordelijke polders. Beide gemalen samen zorgen bij hoog buitenwater ook voor de bemaling van de Dedemsvaart. Het water wordt afgevoerd via het Zwarte Water, het Zwarte meer en uiteindelijk geloosd op het IJsselmeer. …

Het bijna 100 jaar oude gemaal Streukelerzijl zorgt voor de afwatering van de achterliggende zuidelijke polder Haerst-Genne, waarvan het water aangevoerd wordt door de Groote Grift. Het was aanvankelijk uitgerust met twee schroefpompen die aangedreven werden door dieselmotoren. Tegenwoordig heeft het gemaal een hybride aandrijving van zowel elektro-, als dieselmotoren. Het gemaal heeft dan wel een 100 jaar oude jas, de machinerie in het hart is helemaal bij de tijd. De dieselmotor is nog steeds inzetbaar. Daarmee is het gemaal een belangrijk stuk cultuur historisch watererfgoed … 

Ik sluit af met een foto van het mechanisme, waarmee een stuw bij de gemalen kan worden geopend of gesloten …

De hitte slaat toe

Vol goede moed stapten Jetske en ik gisterochtend rond 10:30 uur op fiets en iLark. Na een kort overleg met koffie en koek besloten we voor de westelijke fietstocht te kiezen. Hoe lang we ons ritje zouden maken en waar we exact langs zouden gaan, zouden we onderweg wel bekijken.

Toen we nog geen vijf minuten later over het fietspaadje langs het riviertje de Drait reden, werd Jetske meteen al lyrisch over het feit dat we al zo snel buiten de stadsbebouwing waren …

Op verzoek van Jetske maakten we een eerste tussenstop bij de jachthaven. Nadat we daar wat foto’s hadden gemaakt, zetten we koers naar het oude sluiscomplex en de skûtsjewerf aan het Buitensvallaat. Vorig jaar heb ik al een uitgebreide serie over dit stukje Drachten gepubliceerd, dat start met ‘Het Begin van de Drachtstervaart’.

Bij de oude sluis begon het al aardig op te warmen. Een paar tussenstops later was het ronduit heet toen we langs de boer kwamen, die aan de Bûtendiken in het hooi aan het werk was …

Amper twee kilometer verder kwam er onverwacht snel een eind onze rit. We hadden in de buurt van het Noorder Gemaal overlegd of we vanaf dit punt linksom naar De Veenhoop zouden rijden of juist rechtsom. We kozen voor het eerste, maar het werd uiteindelijk geen van beiden …

Terwijl Jetske al vooruit fietste over het smalle schelpenpaadje langs het oude petgat, kreeg ik mijn iLark niet meer aan de praat. Elke keer wanneer ik hem startte, reed hij 1,5 tot 2 m om daarna weer stil te vallen. Ik vreesde dat de hitte te groot was geworden voor de accu. Jetske was intussen ongerust geworden, omdat ze het gekraak van mijn driewieler op het schelpenpaadje miste. Al snel was ze omgekeerd.

Er restte mij intussen weinig anders dan de iLark maar naar het gemaal te duwen, zodat hij daar in de schaduw even kon afkoelen. Omdat het gehoopte effect daarvan op zich liet wachten, zat er niets anders op dan Aafje maar te bellen met het verzoek om me op te komen halen …

Nadat we de iLark korte tijd later met vereende krachten in de auto hadden gezet, heb ik me naar huis laten rijden. Jetske maakte de rit naar ons huis alleen, maar ze had daarbij wel het geluk dat er een verkoelende tegenwindje stond. Aan het eind van de middag was de accu van de iLark afgekoeld en kon ik weer een proefritje maken. Het is goed afgelopen. Het was een ander verhaal geweest als het me midden op het 2 km lange schelpenpaadje was overkomen. Daar moet ik even niet aan denken.

Vandaag blijf ik tot een uur of negen vanavond lekker binnen. Het is wel even genoeg geweest met de warmte. Even een dagje rust, morgen weer een dag, dan koeler …

Vishevel en gemaal Ropta

Amper een kilometer voorbij de aardappelakkers maakten we een volgende tussenstop. We waren aangekomen in de buurtschap Roptazijl aan de voet van de Sédyk …

Hier staat gemaal Ropta, de opvolger van een vroegere uitwateringssluis of spuisluis voor de afwatering van de Roptavaart en de Sexbierumervaart. Het gemaal is gebouwd in 1973 en loost het water uit het achterland op de Waddenzee. Door de afsluiting van de Zuiderzee (1932) en de Lauwerszee (1969) en de aanleg van gemalen en dijken, is er tegenwoordig geen overgangsgebied meer van zout naar zoet water. Dit had een lagere en minder gevarieerde visstand in de binnenwateren tot gevolg …

Een van de maatregelen om dit op te lossen was de aanleg van een vishevel bij het gemaal in 2001. Met deze installatie worden de vissen vanuit de Waddenzee door de dijk heen het binnenwater in gelokt. De hevelinstallatie in de dijk pompt het zoete water uit de poldersloot naar een grote betonnen bak aan de zeekant. Daar waar het zoete water uit de bak stroomt, verzamelen zich grote concentraties vissen. De vissen zwemmen tegen de stroom in de bak in. Op gezette tijden worden het water en de vissen met behulp van een vacuümpomp door de 9 meter hoge dijk geheveld en overgezet in het binnenwater …

We beklommen de dijk om voor het eerst die dag een blik over de Waddenzee te krijgen. Het eerste wat me op de kruin van de dijk opviel, was een buizenstelsel. Die pijpen dienen voor de ontluchting van de vishevel …

Aan de voet van de dijk liggen in de Waddenzee ter hoogte van de vishevel twee strekdammen. Daar ligt onder aan de dijk ook de betonnen bak waar zoet water aan het zoute zeewater wordt toegevoegd om vissen naar de vishevel te lokken. Zodra er een hoeveelheid vis in de bak is gezwommen, wordt die afgesloten van de zee. Daarna wordt de buis tussen de bak met vissen en het zoete water vacuüm gezogen waardoor er een zogenaamde hevel ontstaat. De vissen stromen nu met het water door de dijk naar de Roptavaart …

Visdiefje op jacht

Halverwege een ritje naar de Veenhoop en terug heb ik de iLark even in de schaduw gezet bij het Noordergemaal (Google Maps). Bij een eerdere rit had hij in de zon gestaan, waarna de batterij-indicator op het dashboard op slechts één streepje bleef staan, toen ik hem opnieuw startte. Nadat ik een paar minuten onderweg was, kwam de juiste stand wel terug, maar het duidt wel op een vorm van temperatuurgevoeligheid zoals ik die zelf ook heb, lijkt me …

Zelf ging ik aan de andere kant van de weg bij de picknicktafel zitten. Het was in de week voordat de echte hitte hier losbarstte. De wind zat op dat moment nog in noordoosthoek, een verkoelend briesje zorgde ervoor dat het in de zon en aan het water goed toeven was …

Na enige tijd werd mijn aandacht getrokken door een visdiefje dat naarstig op jacht was naar een lekker visje. Omdat de beloning uitbleef, droop hij op zeker moment af om op zoek te gaan naar een beter visstekje …

Het Stroïnkgemaal van binnen

Ik neem jullie nog weer even mee naar het Stroïnkgemaal. Het stoomgemaal dat in 1919-1920 werd gebouwd, werd genoemd naar dijkgraaf A.F. Stroïnk. Hij had ervoor geijverd om de waterhuishouding in het gebied sterk te verbeteren door ook Drenthe bij het bemalingsgebied te betrekken. In het begin had ’t gemaal twee stoommachines, vandaar de naam ‘stoomgemaal’ die het tot op de dag van vandaag onder de lokale bevolking heeft gehouden …


Op de Nationale Molendag kwamen we binnen in wat oorspronkelijk de ketelruimte was. De ruimte is nu vooral in gebruik als werkplaats, voor de open dag was hier een aantal informatiestands ingericht …

Nadat ik de houten kap had bekeken, beklom ik de trap naar het middelste deel van het gebouw. Daar staan onder de verhoogde dwarskap van het gebouw de zware machines. De horizontale schroefpompen worden aangedreven door 2 dieselmotoren en 1 elektromotor …

De totale maximale capaciteit van het gemaal bedraagt momenteel 3200 m3 per minuut. Dat komt neer op 4,6 miljoen m3 per dag. Dat is knap natuurlijk, maar het nog altijd volledig op stoom werkende Woudagemaal bij Lemmer pompt met gemak 6 miljoen m3 water per etmaal naar het IJsselmeer. Baas boven baas

– Hier kun je de hele geschiedenis en de technische specificaties van het gemaal lezen: Vollenhove – het Stoomgemaal